Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά από τα Στύρα : τα παραδοσιακά μας κάλαντα

από την κ. Σοφία Μούτσου
Λυκειάρχη - τ. Δήμαρχο Στυρέων

Η λαϊκή μούσα είχε στιχοπλέξει σε κάθε τόπο τα δικά του Κάλαντα για την υποδοχή του καινούργιου χρόνου. Στην περιοχή των Στύρων  τα παραδοσιακά κάλαντα καταγράφηκαν από μαρτυρίες κατοίκων στη δεκαετία του 1980 από τον κ. Χρήστο Κων. Μητροπέτρο που με το μακρόχρονο έργο του για την τοπική λαϊκή παράδοση διέσωσε πολλά και σημαντικά στοιχεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Να λοιπόν τι τραγουδούσαν οι καλαντιστές τα παλιά χρόνια στα Στύρα και στα γύρω χωριά…

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά κι αρχή του Γενναρίου,

Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία

Βαστάει εικόνα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι

Το καλαμάρι έγραφε και το χαρτί ν’ ομίλει.

Βασίλη πόθεν έρχεσαι και πόθεν κατεβαίνεις

Από τη μάνα έρχομαι και στο σχολειό πηγαίνω.

Κάτσε να φας κάτσε να πιεις κάτσε να τραγουδήσει

Κάτσε τον πόνο σου να πεις να μας καλοκαρδίσεις.

Εγώ γράμματα μάθαινα τραγούδια δεν ήξεύρω.

Αφού μαθαίνεις γράμματα πες μας την αλφαβήτα.

Στηρίχθη στο ραβδάκι του να πει την αλφαβήτα

Χλωρό ραβδί, ξερό ραβδί, χλωρά βλαστάρια πέτα,

Κι απάνω στα βλαστάρια του πέρδικες κελαίδούσαν

Δεν ήταν μόνο πέρδικες ήταν και αηδονάκι,

Κατέβηκε μια πέρδικα να βρέξει το φτερό της

Να λούσει τον αφέντη μας τον πολυχρονεμένο.

Για σένα πρέπει αφέντη μου καρέκλα καρυδένια,

για ν’ ακουμπάς τη μέση σου τη μαργαριταρένια.

Πολλά είπαμε τ’ αφέντη μας ας πούμε της κυράς του.

Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά γαϊτανοφρύδα

που ‘χεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγγάρι ‘στήθι,

κυρά μας γλυκομίλητη στον κόσμο ξακουσμένη.
Πολλά είπαμε και της κυράς να πούμε στα παιδιά σας,

παιδιά πού’ναι στα γράμματα, παιδιά  στους ξένους τόπους

του χρόνου και τ’ αντίχρονου σαν τούτες τις ημέρες

όλοι μαζί να χαίρεστε με μόσχους και κανέλες.

Εδώ που τραγουδήσαμε πέτρα να μη ραγίσει

Κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήσει

Κι αν έχει κόρη όμορφη να βγει να μας κεράσει.

Και του χρόνου.

Τα κάλαντα αυτά δεν τα τραγουδούσαν μόνο παιδιά αλλά και μεγάλοι καλαντιστές που τους συνόδευαν με τις λύρες, τις τσαμπούνες, τα νταούλια, τα «διολιά» και τα λαούτα οι παλιοί λαϊκοί οργανοπαίχτες. Ένας μάλιστα απ’ αυτούς, ο πιο φημισμένος τσαμπουνιέρης της περιοχής, ο Καψαλιώτης Θοδωρής Μπουγιούκος, είχε πάει πολλές φορές ως την Αθήνα για να τραγουδήσει με την τσαμπούνα του τα κάλαντα.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τ’ Αρβανίτικα Αγιοβασιλιάτικα Κάλαντα, που επίσης τραγουδούσαν οι πρόγονοί μας. 

Είναι γεμάτα από εξαιρετικές εικόνες, χρώματα, πλάσματα, ευχές για τον καινούργιο χρόνο «Βίτι ιρί» όπως λέγεται, τον νοικοκύρη, τη νοικοκυρά, το σπίτι και την προκοπή των νοικοκυραίων του σπιτιού, ενώ είναι πολύ έντονα τα φιλάνθρωπα αισθήματα των ανθρώπων για όσους δυστυχούν αυτές τις άγιες μέρες !!! Τραγουδούσαν λοιπόν οι αρβανίτες παππούδες μας με λύρα και νταούλι :

Η μεταγραφή του αρβανίτικου ιδιώματος γίνεται με βάση τα στοιχεία της Γλωσσολογίας (linguistics) για την απόδοση των ήχων καθώς είναι μόνο προφορική η "γλώσσα" αυτή και δεν υπάρχει αλφάβητο.

Μιρ να έρδι βίτι ιρί                             Με το καλό να έρθει ο νέος χρόνος
Μιρ τe να πλικίενj                               καλώς να μας αρέσει
Γκέγκενj βλέζερj γκεγκενj                 Ακούστε, αδέρφια, ακούστε
Σj νεστρ θόιν μοτμε                            σαν αύριο, έλεγαν παλιά,
Αϊ τσe οτ πρωτοβινj                            αυτός που θα πρωτόρθει 
Τj μπιέρe αυλοπορτέζν                       να σας χτυπήσει την αυλόπορτα
Κα νj ντουμέ τj γιεπνj                         από ένα δώρο να του δώσετε
Ψε ιστ κλιsheσe πανηγυρ                    γιατί γιορτάζει η εκκλησία
Τσe ιsh νj νιέρι                                     που ήταν ένας άνθρωπος έναρετος
Νj νιέρι σιούμ γλυκομοίρj                  ένας άνθρωπος πολύ καλότυχος 
Τσe εθο’ι’ν Σινβασίλe                         που τον έλεγαν Αγιο-Βασίλη.
Νj εθατeντρου κεϊ πeρ μπαστουν        Ενα ξερό ξύλο είχε για μπαστούνι
Εκej πeρ τe κουμπίσεϊ                         το είχε για ν’ακουμπάει,
νeμάλe τe aτe εθατe ντρου                  επάνω σ’αυτό το ξερό το ξύλο
ντι ζογκ ishve εδε κeντο’ι’ν                 δυο πουλιά ήταν και κελαηδούσαν
τσe κε’ι’ν σιτ σj διαμάντ                     που είχαν τα μάτια σα διαμάντια ,
χρυσάφ ντe φλιουτουράδ                    και χρυσαφένια φτερά.
Νκγρίχουνj βλεζερj βεshιουνj             Σηκωθείτε ,αδέρφια, ντυθείτε,
Κα κλιshια τe μος λίψενj                     από την εκκλησία να μη λείψετε,
Τeμjρ σπιρτ τe κeνj                              καλή ψυχή να έχετε .
Κα κλιshια πο τe πρίρενj                     Από την εκκλησία όταν γυρίσετε,
Ντe στeπj τe βeνj                                 στο σπίτι να πάτε
Σουφράν τe στρόνj                               το σοφρά να στρώσετε,
Τe χάνj εδέ τe πίνj                                να φάτε και να πιείτε
Πο τe γιέτ εδέ ντονj φτωχό                  Αν είναι και κανένας φτωχός ,
Ντον γκιτόν εσκρέτ εδέ sheμούντ       κανένας γείτονας έρημος και άρρωστος ,
Τι θονj εδέ ατία τe βίνj                         να του πείτε και αυτού να έρθει ,
Τe χα’ι’ εδέ τe pij                                 να φάει και να πιει.
Αντe γιένj γεωργόνj                             Αν είστε γεωργοί ,
Νj μίλj shosh μπουκ τe μπeνj               χίλια κόσκινα στάρι να κάνετε .
Αντe γιένj τσοπάν με δι εδέ με δεν      Αν είστε τσοπάνηδες με γίδια και με πρόβατα ,
Νιόρα του θρέσινe κοπέν                     Γρήγορα να σας φωνάζουν στο κοπάδι.*
Αντe μπeνj νιάτρ πουν                          Αν κάνετε άλλη δουλειά,
Διαφορί τe κένj λιούμ                           Το κέρδος σας να είναι ποτάμι.
Ζότι ε ζόνια ε στeπίς                             ο νοικοκύρης και η κυρά του σπιτιού,
Βίτρα shιούμ τe ρόιν                             Χρόνια πολλά να ζήσουνε.
Εδέ μοτ τe γιέμι μjρ                              Και του χρόνου να είμαστε καλά ,
Τe θόμι μέτα Σινβασίλινe                     να πούμε πάλι τον Άγιο Βασίλη,
Με γκόλνje εδέ με λύρeνe                    με το στόμα και με τη λύρα!

ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ !!!

*Όταν το κοπάδι χίλιαζε, έβαζαν τον ντελάλη για φωνάξει το γεγονός στην περιοχή……